Տաթևի վանք
ՀՀ Սյունիքի մարզում՝ Տաթև գյուղից հարավ՝ Որոտան գետի աջափնյա բարձրադիր հարթավայրում է գտնվում Տաթևի վանքը, որը համարվում էր միջնադարյան ճարտարապետական և հոգևոր-մշակութային կենտրոնը: Վանքը VIII դարի վերջից եղել է նաև Սյունաց եպիսկոպոսության աթոռանիստը:
Տաթևի վանքը հիմնադրվել է IV դարում, VIII դարում կոչվել է Թադեոս առաքյալի աշակերտ Եվստաթեոսի (Տաթեոս) անունով, որը քրիստոնեություն է քարոզել Սյունիքում և նահատակվել այնտեղ:
Վանքի գլխավոր՝ Սբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցին կառուցվել է 895–906 թթ.-ին՝ Հովհաննես եպիսկոպոսի նախաձեռնությամբ` Սյունաց գահերեց իշխան Աշոտի և Գրիգոր Սուփան ու Ձագիկ իշխանների օժանդակությամբ:
Եկեղեցու բարձր, հովանոցաձև վեղարով գմբեթը նստած է մեկ զույգ հզոր մույթերի վրա, որոնք խորհրդանշում են Պողոս և Պետրոս առաքյալներին: Եկեղեցին կառուցված է մաքուր տաշված բազալտե մեծադիր քարերով: 930 թ.-ին եկեղեցու ներսը զարդարվել է որմնանկարներով. Ավագ խորանում պատկերված են գահին նստած Քրիստոսը, ավելի ցած՝ առաքյալներ ու սրբեր: Արևմտյան պատին պահպանվել են դրվագներ Ահեղ դատաստանի հորինվածքից, հյուսիսային պատին՝ Սբ Ծննդյան թեմայով տեսարաններ: Արևելյան ճակատի հայկական խորշերից վերև Աշոտ իշխանի և նրա կնոջ՝ Շուշանի դիմաքանդակներն են: Եկեղեցու գմբեթն ավերվել է 1138 թ.-ի երկրաշարժից. վերականգնվել է 1274 թ.-ին: 1931 թ.-ի երկրաշարժից վերստին քանդված գմբեթը վերակառուցվել է 1970–1990-ական թվականներին:
895 թ.-ին Տաթևի վանքը դարձել է համահայկական մշակութային կենտրոն, որտեղ գործել է Տաթևի համալսարանը՝ Հովհան Որոտնեցու և նրա աշակերտ Գրիգոր Տաթևացու ջանքերով: Վանքին կից մատենադարանը (X դար) գոյատևել է մինչև 1911–1912 թթ., իսկ փրկված 140 ձեռագիր մատյանները տեղափոխվել են Էջմիածին, ապա՝ Մատենդարան: Համալսարանին կից գործել է նաև Տաթևի հայտնի մանրանկարչության դպրոցը:
906 թ.-ին կառուցվել է «Գավազան» ճոճվող հուշասյունը: 1087 թ.-ին վանքի դարպասի և նրան կից դամբարանի ծածկերի վրա կառուցվել է Սբ Աստվածածին եկեղեցին: 1295 թ.-ի երկրաշարժից կործանված Սբ Գրիգոր եկեղեցու (848 թ.-ին կառուցել էր Ֆիլիպե իշխանը) տեղում Ստեփանոս Օրբելյանը կառուցել է թաղածածկ դահլիճի հորինվածքով նոր՝ Սբ Գրիգոր եկեղեցին: Արևմտյան մուտքի առջև կանգնեցվել է բարձր, եռաստիճան զանգակատուն, 1787 թ.-ին կառուցվել է Գրիգոր Տաթևացու դամբարանը: XVII– XVIII դարերում վանքի շուրջը կառուցվել են կիսաշրջանաձև աշտարակներով ամրացված պարիսպներ, կից՝ խցեր, սեղանատունը, առաջնորդարանի երկհարկ շենքը և այլ շինություններ:
Պարսպից դուրս՝ հյուսիսարևելյան կողմում, կանգուն է XVII դարի վերջին կառուցված ձիթհանը, որը Հայաստանի նույնատիպ կառույցներից առավել լավ պահպանվածն ու արժեքավորն է: Տաթև գետի վրա կանգուն է 1672 թ.-ին կառուցված միաթռիչք (7,2 մ), գլանաձև թաղով կամուրջը: Վանքի արևելյան պարսպին ուղղահայաց ձգվում է 74 մ երկարությամբ դպրոցի շենքը (XVIII դար), որը գործել է մինչև XX դարի սկիզբը (բացվել է 1981–1982 թթ.-ի պեղումներով):
Տաթև գյուղի կենտրոնում կանգուն է 1646 թ.-ին կառուցված Սբ Մինաս եկեղեցին: Տաթևի վանքի դիմաց՝ ձորի հակադիր կողմում, պատմական Տամալեք գյուղի միանավ, թաղածածկ Սբ Աստվածածին եկեղեցին (X դար) է, իսկ Տանձատափ տեղամասից հյուսիս՝ Ցուրավանքը:
1974–1998 թ.-ին համալիրն ամբողջությամբ վերանորոգվել է: Պարսպից դուրս՝ արևմտյան կողմում, 2001 թ.-ին կանգնեցվել է Գարեգին Նժդեհի կիսանդրին՝ ի հիշատակ այն պատմական իրադարձության, որ Տաթևը 1919–1921 թթ.-ին եղել է Լեռնահայաստանի կառավարության (Գարեգին Նժդեհի գլխավորությամբ) նստավայրը:
Զբոսաշրջությունը զարգացնելու նպատակով 2010 թ.-ին կառուցվել է Տաթևի վանք–Հալիձոր ճոպանուղին՝ 5,7 կմ երկարությամբ (աշխարհում` ամենաերկարը, գրանցվել է «Գինեսի» ռեկորդների գրքում):
