Քոբայրի վանք
Քոբայրի վանք կամ Քոբայրավանքը ՀՀ Լոռու մարզում, Քոբայր գյուղի մոտ, Քոբեր երկաթուղային կայարանից արևմուտք, Դեբեդ գետի ձորալանջին, բարձրադիր ու դժվարամատչելի վայրում գտնվող վանք է: Կառուցվել է 1171թ. Բագրատունի հարստության Կյուրիկյան ճյուղի իշխաննների կողմից:
Քոբայրի վանքը հանդիսացել է միջնադարի կարևոր հայ գրչօջախներից և մշակութային կենտրոններից մեկը, որի հետ է կապվում XII դարի նշանավոր մատենագիր Դավիթ Քոբայրեցու գործունեությունը: 13-րդ դարի սկզբներին վերածվել է որպես քաղկեդոնական: Քոբայրի վերաբերյալ հնագույն հիշատակությունները պահպանվել են XIII դ. պատմիչներ Վարդան Արևելցու ու Մխիթար Այրիվանեցու մոտ: Վանքը պատկանել է Կյուրիկյան Բագրատունիներին, ապա, անցնելով Զաքարյան իշխանական տոհմի վրացադավան ներկայացուցիչներին, XIII դ. կեսին վերածվել է քաղկեդոնիկ վանքի: Վանքի համալիրը բաղկացած է երեք եկեղեցիներից, զանգակատուն-տապանատնից ու սեղանատնից և շրջապատված է եղել բրգավոր, բարձրաբերձ պարիսպներով: Շրջակայքում պահպանվել են բազմաթիվ մատուռների ավերակներ, խաչքարեր: Քոբայրի հնագույն կառույցը Մարիամաշեն միանավ, թաղածածկ եկեղեցին է` տեղադրված համալիրի արևելյան մասում, ժայռի եզրին: Ըստ բարավորի վրա պահպանված շին. արձանագրության (1171), կառուցել է Կյուրիկե Բ թագավորի դուստր Մարիամը: Եկեղեցուն հետագայում հարավից կցվել է ուղղանկյուն հատակագծով մատուռ: Քոբայրի գլխավոր եկեղեցին (XII դ. վերջ – XIII դ. սկիզբ) գտնվում է վանքի հարավ-արևելյան մասում: Ուղղանկյուն հատակագծով միանավ դահլիճ է՝ ծածկված կիսագլանաձև թաղով:
Աղոթասրահն արևելքից ավարտվում է կիսաշրջանաձև խորանով, որը լուսավորվում է երկու շարքով տեղադըրված հինգ պատուհաններով: Եկեղեցու արլ. ճակատը մշակված է քանդակազարդ պարակալներով պսակված պատուհաններով և ճակատի ուղղաձիգ առանցքը շեշտող բարձրաքանդակ խաչով: Եկեղեցին 1276-ին վերանորոգել է Շահնշահ Զաքարյանի որդի Գիորգի աբեղան: Սալարկվել են եկեղեցու սրահն ու բակը, ամրացվել ու նորոգվել խարխլված հատվածները (այժմ եկեղեցին կիսավեր է): Գլխ. եկեղեցուն հս-ից կցվել է մատուռ-ավանդատունը: 1279-ին Շահնշահ Զաքարյանի որդի Մխարգրձելին և նրա կին Վանենին կառուցել են վանքի զանգակատուն-տապանատունը՝ արլ-ում խորանով սրահ, ութասյուն զանգաշտարակով (պահպանվել են միայն սյուների խարիսխները): Հատակը ծածկված է տապանաքարերով: Վանքի հս. կողմում, գլխ. մուտքի դիմաց թաղածածկ, միանավ, երկրորդ եկեղեցին է (XIII դ.): Քոբայրի սեղանատունը (XIII դ.) գտնվում է տապանատուն-զանգակատնից արմ.: Ք. եզերող բարձր պարսպապատերից պահպանվել են միայն հս. և արլ. հատվածները: Քոբայրում են թաղված Զաքարե Բ Զաքարյանի որդի Շահնշահը, վերջինիս որդիներ Գիորգին, Մխարգրձելին և եղբայրը՝ աթաբակ Վահրամը:
Քոբայրը հռչակված է իր բարձրարվեստ որմնանկարներով, որոնք զարդարում են նրա 4 շինությունները՝ մեծ եկեղեցին, մատուռ-ավանդատունը, սյունասրահը և զանգակատան տապանատունը: Վերջին երկուսում մնացել են որմնանկարների միայն աննշան մասերը: Մեծ եկեղեցում պահպանվել է միայն բեմի որմնանկարը: Գմբեթարդին պատկերված է Աստվածածինը Մանկան հետ, երկու կողքերին՝ հրեշտակապետները, միջին շարքում «Հաղորդության» տեսարանն է, ներքևում, ողջ հասակով՝ ութ սուրբ, որոնց թվում՝ ս. Գրիգոր Աստվածաբանը, ս. Բարսեղ Մեծը, ս. Հովհաննես Ոսկեբերանը և ս. Կյուրեղ Ալեքսանդրացին: Մատուռ-ավանդատնում որմնանկարներից պահպանվել են միայն հատվածներ, համեմատաբար ամբողջականը բեմի վրայինն է: Գմբեթարդին պատկերված է «Բարեխոսության» տեսարանը, միջին շարքում՝ «Հաղորդությունը», ներքևում՝ սրբերը: Արմ. և հս. պատերին նկարված են «Տիրամոր ննջումը» և պատվիրատու-մեկենասները՝ ս. Գևորգի առջև կանգնած:
Քոբայրի որմնանկարների պատկերագրությունն առնչվում է բյուզանդական գեղազարդման համակարգին, սակայն նրանց ոճական առանձնահատկությունները վկայում են, որ գերիշխողը տեղական ավանդույթն է, արևելաքրիստ. միտումով (հարթապատկերայնության հակումը, շարժումների պայմանականությունը, եզրագծերի օգտագործումը որպես գեղ. արտահայտչականության միջոց, սրբերի արևելյան դիմագծերը են):
